Trước nhất, xin đại diện các chiến hữu thân thương của KĐ53CT và anh em Khoá 4/69 SVSQKQ thành thật chia buồn cùng đại gia đình tang quyến, xin chia sẻ sự mất mát to lớn của đời người. Nguyện cầu sự bình an sớm trở lại với những người thân yêu của Phát và với chúng ta.

Kính thưa quý quan khách và chiến hữu, thân hữu,

Hôm nay, tôi đứng ở đây với một trái tim nặng trĩu, để nói lời tiễn biệt với một người mà tôi không chỉ gọi là bạn mà là như tình cảm anh em ruột thịt trong suốt hơn hai phần ba cuộc đời.

Tôi quen Phát từ thuở hai đứa đầu còn xanh, lúc cùng nhập khóa 4/69 SVSQKQ. Người ta xếp hàng từ thấp lên cao; nó thì cao mà khẳng khiu, tôi không thấp hơn nó mà còn vạm vỡ hơn chút. Nó đứng kế tôi, sáng xếp hàng bên tôi, tối về nằm giường gần tôi. Từ cái thuở tóc còn xanh mà cái miệng nó đã lất cất, phá phách, chọc ghẹo thiên hạ có bài bản. Nó đặt cho tôi cái biệt danh “Thuận nẫu” để rồi cười nhạo đã đời trong khi đó nó mới chính là nẫu chính hiệu con nai vàng, vì Ba nó gốc dân Bình Định, tỉnh phía nam, sát Quảng Ngãi của tôi. Ngược lại, nó cũng bị tôi tặng cái tên “Phát Miên,” vì cái tài kể chuyện Miên không có đối thủ của nó.

Những ngày trong quân trường là thời gian bắt đầu và gần suốt cuộc đời nó cũng vậy. Truyện cười của Miên và cái giọng bắt chước người Miên của nó quả thật đặc biệt hấp dẫn người nghe. Chẳng những trong thời quân ngũ mà còn dài dài, dài qua đến Mỹ đến vài năm gần đây thì có lẽ hết đề tài, hay đã “xưa hơn Diễm” nên không nghe thấy nữa.

Nhớ có lần ở quân trường, nó làm tôi điên tiết, trong lúc lau chùi súng, tính phang cho nó vài báng súng, rượt nó chạy chung quanh doanh trại ở trung tâm huấn luyện Quang Trung. Thế những cuối cùng thì lại trở thành thân thiết với nó hơn ai hết. Đời nó là vậy, cái miệng quậy phá, nhưng trái tim thì thiệt thà, ngay thẳng, và nghĩa khí vô bờ.

Trong thời gian học sinh ngữ để chuẩn bị đi du học, nó thương một người con gái mà nó luôn gọi bằng cái tên rất dễ thương, “Dì Chín.” Nó nói với tôi nó thương dì Chín, muốn cưới dì Chín. Tôi nói với nó “mầy cứ lẻo đẻo theo người ta, muốn cưới người ta mà sao cứ gọi Dì Chín. Nó nói kêu theo thằng bạn trong xóm. Thế rồi tôi được làm quân sư giúp nó viết thư tình cho dì Chín. Nó thi đậu sinh ngữ nên đi Mỹ trước, nó nhờ tôi “canh chừng,” không cho ai léng phéng kể cả tôi. Tôi đâu biết canh kiểu gì, chỉ biết lâu lâu chạy xa xa theo nàng rồi báo nó biết để yên tâm. Hơn tháng sau tôi cũng ra trường đi Mỹ, lại gặp nó, ở chung với nó hết căn cứ nầy qua căn cứ khác. Hai đứa lại loanh quanh với nhau suốt cả thời gian dài. Nó nấu ăn và giao tôi nhiệm vụ rửa chén suốt, mà lắm khi còn cố tình bày biện cho tôi dọn nữa là khác.

Về nước một thời gian thì nó cưới được “Dì Chín,” và nhờ tôi làm rể phụ. Với tôi, đó là một niềm vui lớn, như thấy anh em mình xây dựng được mái ấm sau bao năm bom đạn.
Năm 1975, trời đất sập. Mạnh ai nấy tìm đường sống. Gia đình nó may mắn thoát trước, tôi thì chạy được trên chiếc C130A cuối cùng. Qua Utapao, rồi Guam, rồi Eglin, rồi San Antonio, rồi nông trại… rốt cuộc anh em lại gặp nhau ở Houston, nhà của nó và tôi chỉ cách nhau không đầy một dặm. Hình như ông trời không cho hai đứa tôi rời nhau lâu.

Về đến San Antonio do có chung một bà già nuôi, một quả phụ của một Trung tá phi công hy sinh ở chiến tranh Triều Tiên. Bà thương lũ du học sinh Không Quân như con cháu. Nhờ bà, hai thằng có nơi nương tựa, có bữa cơm đàng hoàng giữa đất khách. Rồi những ngày đi làm “thợ vịn,” hai đứa chẳng biết nghề ngỗng gì nhưng ai sai gì làm nấy. Cả hai đứa nhận cái check 46 đô-la đầu tiên trong đời! Làm tôi chợt nhớ tới việc thô lỗ của mình đã cự nự lớn tiếng, xua đuổi một người Mỹ vào trại tỵ nạn phỏng vấn và hứa cho nó về đi bay rải thuốc rầy cho một nông trại phương bắc và cho vợ nó làm osin với tiền lương hàng tháng là 500 đô-la! Lúc đó tôi nghĩ rằng, mình vừa xuống chó là bị bắt nạt, nhất là câu nói, “Mầy đi bay rải thuốc nông trại còn vợ mầy sẽ lau dọn nhà cửa cho chúng tao,” làm tôi thấy tủi nhục và tức giận giùm cho nó. Bây giờ, cầm cái check tiền lương 46 dollar của hai đứa trên tay, tôi nhìn nó và thầm nghĩ, “Mình không thể hối hận vì mình đã bảo vệ được danh dự gia đình bạn. Nghèo thôi, nhưng sạch. Cực thôi, nhưng ngẩng cao đầu.

Thời gian trôi, đời sống tỵ nạn cuốn mỗi đứa một phương. Có lúc xa tận Tennessee, có lúc tôi lưu lạc Cali, nó thì dựng nghiệp lại ở Texas. Nhưng duyên phận lạ kỳ, rốt cuộc hai đứa lại gặp lại nhau nơi xứ Houston này, già đi, còng lưng tóc bạc… mà vẫn còn có nhau.

Gần sáu mươi năm, hơn một nửa thế kỷ, từ hai thằng trai trẻ nghèo kiết xác, mặt mụn như nùi sắn trong quân trường, ở các trường học bay… đến 50 năm sống bầm dập trên xứ người, với ngần tuổi nầy vẫn còn có nhau… quả thật là một duyên phận. Vậy mà hôm nay… tôi phải đứng đây nói lời tiễn biệt với nó. Nói lời chia tay với “Phát Miên,” “Phát Volley,” “thằng quỷ Bình Định,” người anh em đã cùng tôi đi qua chiến tranh, lưu lạc, tỵ nạn, đói khổ, dựng nghiệp, và già đi.

Phát ơi…

Tao chưa quen cái cảm giác không còn mầy trên đời này. Nhưng tao tin… ở một nơi nào đó, mầy đang cười, đang kể chuyện Miên cho thiên hạ nghe, và chắc đang chọc phá ai đó như ngày xưa mầy chọc phá chúng tao. Lần nầy mầy đi xa mà không không hề dặn dò tao canh chừng Dì Chín của mầy nữa. Có lẽ dì Chín đã con đàn cháu đúm, đứa nào cũng xuất sắc, cũng thành công rực rỡ trên đường đời nên mầy không cần tới tao. Nhưng tao vẫn hứa với mầy là tao vẫn “look out for them” bất cứ khi nào họ cần đến tao.

Hôm nay, nói lời vĩnh biệt, tao trân trọng tình bạn của mầy, cám ơn mầy vì đã đi qua cuộc đời tao như một người anh em thật sự. Cám ơn mầy vì những năm tháng gian khổ mà vẫn còn có nhau, còn thương mến nhau như tình thủ túc. Cám ơn mầy vì có mặt hơn nửa thế kỷ trong cuộc đời tao. Giờ thì… tao chỉ xin mầy một điều, đó là đi cho thanh thản. Đi cho nhẹ nhàng. Và luôn bảo hộ những người thân yêu của mầy.

Phát à… Tình cảm của tao dành cho mầy từ ngày đầu gặp nhau trong khoá 4/69 SVSQKQ, tại quân trường Quang Trung… cho đến giây phút này… vẫn không hề phai nhạt. Hôm nay, tao tiễn mầy với vô vàn nhớ tiếc. Cầu mong ở cõi vĩnh hằng mầy được luôn được an vui, thanh thản và nhớ luôn phù trợ, che chở cho những người thân yêu và bạn hữu của mầy. Vĩnh biệt mầy, một người bạn, một người anh em, một chiến hữu, và cũng là một phần đời của tao.

Hà Quan Phát! Ngủ yên nhé!

FAREWELL TO HÀ QUAN PHÁT

First of all, on behalf of the beloved comrades of KĐ53CT and the brotherhood of Class 4/69, Air Force Officer Candidate School, I wish to extend our deepest condolences to Phát’s family. We share in this immense loss of a human life. May peace soon return to those who loved Phát, and to all of us gathered here today.

Distinguished guests, comrades, and friends,

Today I stand here with a heavy heart to say farewell to a man whom I did not merely call a friend, but whom I regarded as a blood brother for more than two-thirds of my life.

I met Phát when we were both still green boys, entering Class 4/69 together at the Air Force Officer Candidate School. We were lined up by height, he was tall and lanky, I was no shorter, just a bit sturdier. He stood beside me in morning formation, and at night our bunks were close together. Even back then, when our hair was still black, his mouth was already restless, mischievous, irreverent, expertly teasing anyone within reach. He gave me the nickname “Thuận nẫu” and laughed himself silly over it, though in truth he was the real nẫu, pure and proper, being the son of a Bình Định man, south of Quảng Ngãi, my own homeland. In return, I bestowed upon him the name “Phát Miên,” for his unmatched talent in telling Cambodian tales.

Those days at the military academy marked the beginning and almost the entirety of his life. His Miên stories, delivered in that uncanny imitated accent, were irresistible. Not only during our military years, but long afterward through America, even until a few years ago until perhaps he ran out of stories, or they had simply grown too old to tell.

I remember one time at the academy, while cleaning rifles, he pushed me to the brink. I nearly swung my rifle butt at him, chasing him around the barracks at the Quang Trung Training Center. And yet, in the end, he became the one closest to me. That was Phát – a mouth that stirred trouble, but a heart that was honest, upright, and boundlessly loyal.

While studying foreign languages in preparation for overseas training, he fell in love with a beautiful girl he affectionately called “Dì Chín.” He told me he loved her, wanted to marry her. I teased him, asking why he kept calling the girl he wished to marry with a title “Aunt Chín.” He said that was just what his neighborhood friends called her. I became his strategist, helping him write love letters. When he passed the language exam and left for the U.S. first, he asked me to “keep your eyes over her” so no one, myself included, would get any ideas. I didn’t know how to guard anyone; I only followed her from afar now and then, reporting back to reassure him.

A month later, I graduated and joined him in America. We lived together from one base to another. We circled through life side by side for years. He cooked; I washed dishes—sometimes he even deliberately made extra mess just to give me more work.

After returning home for a time, he finally married Dì Chín and asked me to serve as best man. For me, it was a great joy to see a brother build a future after years of war and fire.

Then came 1975. The sky collapsed. Everyone scattered, each searching for a way to survive. His family escaped early. I fled on the very last C-130A. We were together through Utapao, Guam, Eglin, San Antonio, then the farms. In the end, fate brought us together again in Houston, our homes less than a mile apart. It seemed heaven never meant for us to be separated for long.

In San Antonio, we shared a foster mother, a widow of an Air Force lieutenant colonel killed in the Korean War. She treated us Air Force students like her own children. Thanks to her, we had shelter and decent meals in a foreign land. Then came the days of doing manual labor, thợ vịn, knowing nothing, yet doing whatever was asked. We received our first paycheck ever of $46. Holding that check, I remembered the anger I felt earlier when an American official at the refugee camp had insulted him, offering him to fly spraying pesticides and relegating his wife to housecleaning for $500 a month. The humiliation burned. Now, holding that $46 checks, I thought to myself, “I regret nothing. Poor, but clean. Hard, but with heads held high.”

Time passed. Refugee life carried us in different directions, his family moved from San Antonio to Iowa, then Tennessee while I was to Tulsa Oklahoma, then California. And yet, in a strange twist of fate, we found each other again in Houston, now older, backs bent, white hair but still together.

Nearly sixty years. More than half a century. From two penniless, clueless boys in military schools and flight training… to fifty bruising years in exile… and still we had each other. That, truly, was destiny. And yet today, I must stand here to say farewell to Phát Miên, Phát Volley, that Bình Định rascal, to the brother who walked with me through war, displacement, hunger, rebuilding, and aging.

Phát…

I am not yet used to a world without you. But I believe that somewhere, you are laughing, telling Miên stories, teasing others as you once teased us. This time you left without asking me to keep watch over Dì Chín. Perhaps she now has children and grandchildren, all accomplished and successful, so you no longer need me. Still, I promise you, I will always look out for them whenever they need me.

Today, as I bid you eternal farewell, I honor your friendship. Thank you for walking through my life as a true brother. Thank you for the hard years when we still had one another, bound by loyalty and affection. Thank you for being present in more than half of my life.
Now, I ask only ask you one thing, go in peace. Go lightly. And always watch over those you love.

Phát… the bond I have held for you since the first day we met in Class 4/69 at Quang Trung… until this very moment… has never faded. Today I send you off with immeasurable sorrow. May you dwell in eternal peace, serenity, and joy, and please continue to protect and bless your loved ones and friends.

Farewell, my friend. My brother. My comrade. A part of my life. Hà Quan Phát rest in peace.

Bài thơ này được đăng vào ngày Wednesday, December 17th, 2025 trong mục Tạp Ghi, Vietnamese/English Version.

« 7. TRƯỜNG CA NGƯỜI EM MẠN BẮC

TRANG NHÀ